Sprzątaczki i ryby głosu nie mają

Bardzo często zdarza się, że na kanwie dobrze sprzedających się powieści powstają szybko adaptacje filmowe. Przykłady przeniesień literatury na duży ekran, lepszych i gorszych, można mnożyć. Dużo rzadszy jest przypadek, gdy to film staje się podstawą do napisania książki. Tak stało się choćby ze „Stowarzyszeniem umarłych poetów”, a także z  wydanym w tym roku przez oficynę Zysk i S-ka, „Kształtem wody”.

Za reżyserię filmu „Kształt wody” Guillermo del Toro otrzymał Oscara. Film dostał też statuetkę za muzykę i scenografię. Akademicy uznali dzieło del Toro za najlepszy obraz roku. Ale czy książka, autonomiczne w końcu dzieło, broni się w oderwaniu od sukcesu filmu? Na to pytanie postaram się, również samej sobie, bo zastanawiam się nad tą kwestią już od kilku dni, odpowiedzieć.

Życie Elisy Esposito nie należy do ekscytujących. Mieszka nad starym, podupadającym kinem. Każdej nocy wyrusza na swoją zmianę w kompleksie badawczym Occam. Ale i tam nie robi nic interesującego. Ponieważ jest niemą sierotą, jedyna „kariera”, na jaką może w życiu liczyć, to zawód sprzątaczki. Jednak pewnego dnia do kompleksu zostaje przywieziony tajemniczy obiekt. Elisa poznaje go podczas sprzątania. I tak między nią a potworem będącym skrzyżowaniem człowieka z rybą, rodzi się nić porozumienia.

Rozumiem, że to miała być baśń, która serwując nam historię miłości niemej kobiety z tajemniczą człekokształtną istotą, tak naprawdę proponuje moralitet o wykluczeniu i odrzuceniu. O tym, co znaczy być innym. „Normalne” społeczeństwo wyklucza cię, bo jesteś „inny”. Nieważne, czy jesteś potworem z amazońskiej rzeki, niemą sprzątaczką, gejem, któremu skłonności złamały karierę czy czarnoskórą kobietą w Ameryce lat sześćdziesiątych. Jesteś inny, a więc gorszy. Rozumiem, że to również historia o okropnościach wojny, które porządnych ludzi czynią bestiami. Bo przecież ten, który według społeczeństwa jest tu najnormalniejszy – biały heteroseksualny mężczyzna, wojskowy, patriota – okazuje się tak naprawdę największym potworem. Rozumiem, że jest to też opowieść o przebudzeniu się. O tym, jak wszystkie bohaterki tej historii przeistaczają się z ofiary we władczynie własnego życia. Rozumiem to wszystko i doceniam. Naprawdę.

Bardzo podobały mi się też wszystkie odwołania do dawnego Hollywood lat trzydziestych, czterdziestych, pięćdziesiątych i do muzyki tamtego okresu, która jest zresztą w powieści często przywoływana. Widać tu ogromną miłość twórców do materiału źródłowego. To też jest fajne. I rysunki, przepiękne, przykuwające uwagę szkice, nadające tej publikacji pewnego nieuchwytnego czaru.

A jednak wszystko, co w tej historii doceniam, ginie pod tym, co szalenie mnie denerwuje. Przede wszystkim ten zupełnie nierealistyczny romans. Rozumiem, że można poczuć… hmmm… nić porozumienia i litość dla istoty, która jest podobnie jak my zniewolona, ale kto normalny pcha się za czerwoną linię oznaczającą „niebezpieczeństwo” dzień po tym, jak sprzątało się pomieszczenie z odciętych palców, które oderwało to, co się za rzeczoną linią znajduje? Elisa postępuje nieracjonalnie. I głupio. I natychmiast łapie kontakt ze stworzeniem. Gdyby to zostało opisane nieco inaczej, choćby poprzez oswajanie… A nie, dwa spotkania, w tym jedno z odciętymi palcami w tle i rodzi się wielka miłość. No nie. Po prostu nie. Kobieta przychodzi i zaczyna poczwarze migać słowo „jajko”, nawet nie mając pojęcia, że to istota rozumna.

Po drugie narracja. Owszem, miała być poetycka i chwilami taka bywa, ale częściej jest po prostu przeszarżowana, a przez to napuszona i pompatyczna. To, co miało być liryczne, staje się mądrościami rodem z twórczości Coelho. Okropność. Dawno nie irytował mnie tak bardzo styl czytanej powieści.

„Kształt wody” ma elementy, które czynią tę historię całkiem niezłą. Ma elementy, które czynią tę historię niestrawną. Złapałam się na myśli, że podobałby mi się znacznie bardziej, gdyby nie był opowieścią o kobiecie i o potworze, ale o trzech silnych kobietach radzących sobie z nieprzychylną rzeczywistością – o Elisie, Zeldzie i Lanie. Gdyby z niej wyciąć potwora, niczego by nie straciła. A może nawet by zyskała.