Błędy młodości

Ian McEwan to brytyjski pisarz będący autorem wielu głośnych i chętnie przenoszonych na ekran powieści. Wystarczy tu choćby wspomnieć ostatnie premiery, takie jak „Na plaży Chesil” czy „Dziecko w czasie”. W 1998 roku otrzymał Nagrodę Bookera za powieść „Amsterdam”. Za jego najsłynniejszą książkę uznaje się jednak wydaną w 2001 roku i zekranizowaną sześć lat później przez Joego Wrighta „Pokutę”, z Keirą Knightley i Jamesem McAvoyem w rolach głównych.

Trzynastoletnia Briony widzi przez okno dziwną scenę między swoją siostrą a synem ich służącej, Robbiem. Dziewczyna rozbiera się do bielizny i na oczach chłopaka wchodzi do basenu. Tego samego dnia Briony przyłapuje ich także w bibliotece. Zajście interpretuje jako napaść seksualną. Kiedy tej samej nocy dochodzi do gwałtu na ich piętnastoletniej kuzynce, Lolii, która wraz z braćmi przebywała w odwiedzinach u matki dziewcząt, Briony wskazuje Robbiego jako sprawcę. Za sprawą oskarżenia chłopak trafia do więzienia. Zakochana w nim siostra Briony, Cecilia, nie wierzy w jego winę. Obiecuje mu, że będzie czekała. Po wyjściu z więzienia Robbie trafia jednak na front, a Cecilia zostaje pomocą medyczną w szpitalu.

„Pokuta” została skonstruowana zarówno w bardzo przemyślany, jak i specyficzny sposób. Po pierwsze mamy tekst rzekomej książki Briony Tallis, której akcja toczy się przez pięć lat, od 1935 do 1940 roku. Po drugie mamy jeszcze pewnego rodzaju posłowie, którego bohaterką jest już dojrzała Briony, siedemdziesięciokilkuletnia pisarka. Dowiadujemy się od niej, co we wcześniejszym tekście było prawdą, a co okazało się fikcją literacką. Po trzecie mamy podział całości na cztery części, których bohaterami są zupełnie różne osoby – Briony Tallis, cicha dziewczyna z nadmiernie rozwiniętą wyobraźnią i rozedrganym życiem wewnętrznym i Robbie Turner, żołnierz próbujący  przedostać się na plażę w Dunkierce, a w kolejnych dwóch znów pojawia się Briony – osiemnastoletnia, usiłująca naprawić swój czyn i staruszka, która wciąż odbywa tytułową „pokutę”. Po czwarte to niesamowity zapis strumienia świadomości bohaterów  – Briony na różnych etapach życia, Cecilii, Robbiego. Niejednokrotnie pisarz ukazuje nam jakieś wydarzenie z kilku perspektyw. Sztandarowym przykładem jest tu scena przy fontannie, prowadzona z perspektywy obojga kochanków i podglądającej ich dziewczynki. A jednak, choć każdy opis nieco się różni i wzbogaca całość o nowe szczegóły, Ian McEwan poległ, bowiem narracje te są niezwykle podobne pod względem języka i kompozycji. Tymczasem nie wystarczy przekręcić kilku słów w narracji dziewczynki, a mężczyźnie dodać erotyczne myśli. Stylizacja powinna tu zostać daleko bardziej posunięta. Skoro już pisarz zdecydował się na tak ryzykowny zabieg, jego spektakularne potknięcie się powoduje tym większy zawód.

Choć akcja dzieje się na przestrzeni kilkudziesięciu lat, tak naprawdę dotyczy zaledwie kilku dni  - dnia spotkania przy fontannie, dnia dotarcia przez Robbiego do Dunkierki, dnia ślubu Marshallów oraz urodzin siedemdziesięciosiedmioletniej Briony Tallis. Zaledwie cztery dni i dwie noce na czterystu stronach powieści, choć oczywiście pełno tu retrospekcji i odwołań do innych momentów z życia bohaterów. To jeden z tych przykładów, kiedy objętość zdecydowanie szkodzi książce. Byłabym wdzięczna gdyby McEwan oszczędził mi kilkunastostronicowych opisów migreny Emily Tallis (absolutnie nic nie wnoszą do całości) czy przygotowań do sztuki. Rozumiem, że poprzez długaśne wynurzenia Briony mieliśmy poznać ją jako dziecko oraz to, dlaczego jej wybujała wyobraźnia doprowadziła do tragedii, ale czytając narrację prowadzoną z punktu widzenia tej głupkowatej smarkuli, miałam ochotę wyrzucić książkę przez okno. Gdyby nie obowiązek, pewnie zrezygnowałabym z dalszej lektury, bo nie miałam cierpliwości do tych ponad stu stron gadaniny starej malutkiej. I odbyłoby się to ze szkodą dla mnie, bo nie zrozumiałabym, jakim świetnym tekstem jest w istocie „Pokuta”. Oczywiście gdy się już przebrnie przez bajdurzenie trzynastoletniej Briony.

„Pokuta” to niewątpliwie wartościowa książka opowiadająca o tym, jak jedno, źle zinterpretowane zdarzenie, może przekreślić kilka ludzkich istnień. Jest to też opowieść o miłości i pragnieniu zadośćuczynienia za swoje czyny. To historia o winie i o karze, którą być może ponoszą ci, którzy powinni. Jest to wreszcie opis życia w przededniu wojny, w społeczeństwie opartym na podziałach klasowych. Oraz opowieść o samej wojnie.

Z całą pewnością nie jest to tekst dla każdego. Potrafi być piekielnie odrzucający. Ale został też świetnie skonstruowany i przemyślany od strony formalnej. To najlepsze wykorzystanie strumienia świadomości na przestrzeni ostatnich lat. Książka zdecydowanie warta poznania, choć chwilami może irytować. Och, jak bardzo!